دولت های مستقر در ایران زمین قبل از تشکیل دولت ماد

۱-دولت سومر(۴۵۰۰ تا ۲۸۰۰ ق.م)

تا سده های اخیر اطلاعات موجود راجع اعصار اولیه و نخستین فرهنگ ها و تمدنها در بین النهرین ، منحصر به روایات عتیق و قصص قدیمی می شد و هنوز کسی در بررسی تاریخی نام سومر نشنیده بود و از وجود چنین قومی در این منطقه اطلاعی نداشت.  قدمت فرهنگ و تمدن آنان به حدی است که حتی یونانیان و کلیمیان  نیز از آن بی اطلاع بودند هرودوت مورخ  دوره قرن پنجم پیش از میلاد، نیز  از  وجود چنین قومی بی خبر بوده و  در نوشته های خود ذکری از آن نکرده است.و تنها مورخ بابلی، «بروسوس» در کتاب خویش  به نام بابیلونیا کا babiloniaka) ) که در سال ۲۸۰ ق.م نوشته است، از افسانه ای یادکرده است که در آن اشاره ای به این قوم  سومر شده بود.

در این افسانه آمده است، انسان های غول آسایی به رهبری «اوآنس» از کناره های خلیج فارس برآمدند و هنرهای کشاورزی، فلز کاری و کتابت را با خود به ارمغان آورند...؛ سپس درادامه آورده است، آنان هرچه که برای رفاه و زندگی بهتر آدمی ضرورت داشت به انسان سپردند و از آن زمان تاکنون اختراع تازه ای به ظهور نرسیده است.

سومرنخستین تمدّن شهری در منطقهٔ تاریخی جنوب بین‌النهرین، جنوب عراق امروزی، است. تمدن سومری ها در جنوب بین النهرین (عراق امروزی) و «تمدن قدیمی مصر» و «تمدن دره سند» در هند که در آن ایام وجود داشته و سه تمدن اولیه و برجسته باستانی روی زمین است که ۶ هزار سال قبل به شکل جوامع بزرگ فعال در زمینه بازرگانی ظاهر شدند با یکدیگر رقابت می کرده اند.

سرزمین «شنعار» که بارها در تورات از آن نام برده شده است، از نظر توصیف جغرافیایی، با مختصات در نظر گرفته شده برای سومر (جنوب میانرودان) برابری می‌کند. یعنی آنچه که با اصطلاح مصری باستان برای میانرودان و جنوب آن، یعنی «سنگَرَ (Sangara)»، نزدیکی بسیار دارد. در کنار این داده، تورات اشاره می‌کند که نخستین حکمران شنعار، یک غیرسامی (از تبار حام) بوده است:^[1]

نخستین بار در قرن هفدهم میلادی بود که غربیها به تمدن باستانی مشرق زمین و بین النهرین علاقه مند شدند یعنی هنگامی که پیتر ودلاواله [2] – شرح جذابی از مسافرت خود و آنچه دیده و یافته بود ارائه کرد و خشت های بابل و اور را که حروفی ناشناخته بر آن حک شده بود به معرفی تماشا گذاشت و محافل علمی و فرهنگی و دربارها متوجه اهمیت جست و جو در مشرق زمین و بین النهرین شدند و سفرهای تحقیقی مختلفی آغاز شد .

 اما در آن زمان این سفرها و تحقیقات منحصر به مشاهده و بازدید از آثار و بقایایی بود که در سطح خاک قرار داشتند یا ویرانه هایی که در دسترس قرار می گرفتند و کسی به فکر حفر تپه ها و تلهای بر جای مانده نبود . تا اینکه در ۱۸۴۳م برای نخستین بار، پل امیل بوتا ، کنسول فرانسه در موصول که ایتالیایی تبار بود نخستین کاوش را در خرساباد شروع کرد و شهر آشور را کشف کرد و دوران جدید آغاز شد و حدودا در همان زمان ۱۸۴۵ «سر هنری لایارد» به اقتباس از بوتا در نمرود ونینوا به حفاری پرداخت .

قدیمی ترین تمدن در منطقه خاور میانه و در همسایگی ایران زمین تمدن سومریان است.سومریان درجنوب سرزمین کنونی عراق(بین النهرین: سرزمین مابین دو رود دجله وفرات) وشمال خلیج فارس وازجمله شهرباستانی بابل سکنی داشتند و تمدنی بسیار با کیفیت متعالی وبلند مرتبه پی ریزی نمودند.^[3]

سومری‌ها مردمانی غیرسامی بودند و به زبانی تک‌خانواده سخن می‌گفتند. شماری از زبان‌شناسان بر این باورند که می‌توانند زبانی زیرلایه را تحت زبان سومری تشخیص دهند. نام برخی از شهرهای بزرگ سومری به زبان سومری نیست که نشان از تأثیر ساکنین پیشین دارد.^[4]

در کتیبه‌های به دست آمده سومری، نام این سرزمین به صورت «کی-اِن-گیر»(Ki-en-gir) ثبت شده است که معنای آن را «سرزمین خدایان روشنایی» دانسته‌اند. هر چند که به گزارش‌هایی، این مردمان هویت ملی خود را با لفظ «اوگ-سگ-گیپ-په»(Ug-sag-gip-pe) و به مفهوم «سیاه‌سَران» یاد می‌نمودند.

تاریخ ورود سومریان به این سرزمین دقیقا معلوم نیست، ولی بر اساس کنکاشهای باستان شناسان سومریان حدودا ۴۵۰۰سال قبل ازمیلاد اولین تمدن درخشان بشری را پایه گذاری کردند و دولت شهرهای باشکوهی چون “ اور-UR “،”اوروک – URUK”،”ائرئخ” ،”نیپ پور – NIPPUR ” ،”کیش – KISCH” ،” له کش”، “لرسا” … بنا نهادند،لازمه ایجادچنین تمدنی اینست که سومریان حداقل ۵۰۰ سال قبل از بوجودآوردن دولت شهرها،در منطقه حضورداشته باشند یعنی می توان گفت سومریان ۴۵۰۰-۵۰۰۰سال قبل ازمیلاد در منطقه بین النهرین بوده اند.

دکترپرویزخانلری با اشاره به منشاء سومریان بعنوان کهن ترین تمدن بشری می نویسند:

“ زبان سومریان کهن ترین زبان مکتوب بشری است ،در ازمنه قدیم قومی موسوم به سومردر مصب دو رود دجله وفرات در منطقه ای که بعدا بابل نامیده شد و شمال خلیج فارس مامن گرفتندوهیچ شباهتی با همسایگان بعدا شناخته شده اش نداشتند.شایدسومریان که صاحب اولین و درقیاس با تمدنهای کهن درخشانترین تمدن بشری بودند اعتلای تمدنشان را مدیون پیشرفت اولیه در خاستگاهشان که به گمان بسیاری شرق یا شمال شرق بوده است شده اند.^[5]” 

تحول روستا به شهر که در سیر مدنیت به «انقلاب شهر نشینی»- تعبیر می شود در هزار چهارم پیش از میلاد آغاز گشت. یکی از هسته های این تحول در دلتای دو رودخانه دجله و فرات پدید آمد، به سرعت منطقه بین النهرین را فرا گرفت، سپس تا ساحل مدیترانه گسترش یافت. این «آغاز» تمدن سومری است.^[6]

اولین کتاب درباره سومری ها را به سال ۱۸۸۱م تحت عنوان مطالعاتی سومری به زبان فرانسه انتشار یافت ونام راولینسون ، ادوارد هینکس و ژول اوپرت به عنوان قدیسین سه گانه مطالعات میخی مشهور شدند.

فهرست پادشاهان سومری، یکی از جذاب‌ترین اکتشافات باستان‌شناسی از تمدن سومر باستان بوده و اسامی کامل پادشاهان سومر و محل دقیق حکومت آنان را در خود جای داده است. یکی از جزئیات جالب در مورد فهرست مذکور، این است که تعداد 8 پادشاه سومری، حدود 241,200 سال، از زمان رانده شدن پادشاهی از بهشت بر زمین، بر کل سیاره حکومت کرده‌اند!

شهر اِریدو (Eridug) قدیمی‌ترین شهر کره زمین و اولین سکونتگاه سومریان باستان بوده است. پس از رانده شدن پادشاهی از بهشت به کره زمین، اولین پادشاه سومری در شهر اریدو،( Alulim)   نام داشت. او در حدود 28 هزار و 800 سال حکومت کرد! Alaljar به عنوان پادشاه بعدی، 36 هزار سال حاکمیت را بر عهده داشت و دو پادشاه بعدی در مجموع 64 هزار و 800 سال در زمین به حکومت پرداختند. در واقع لیست پادشاهان سومری، مربوط به دورانی‌ست که خدایان همراه با انسان‌ها در زمین زندگی می‌کردند.

سومریان باستان، از “آنوناکی» هم صحبت می‌کنند! “آنوناکی» به عنوان گروهی از خدایان در چندین فرهنگ باستانی از جمله سومری، اکدی، آشوری و بابلی حضور داشته است.  “آنوناکی»‌ها، به عنوان یکی از بحث‌برانگیز‌ترین موضوعات داغ و جذاب در میان مردم سراسر جهان شناخته می‌شود. میلیون‌ها نفر از سراسر جهان بر این باور هستند که “آنوناکی»‌ها، خالقین نسل انسان بوده و در واقع خدایانی با ساختار گوشت و خون هستند که در گذشته‌ای دور، در زمین حضور یافته‌اند.

مشهورترین فرمانروایان این دروه «اتانا (Etana)» است که هم نام و هم ماجرای تلاش او برای پرواز در آسمان، بسیار به کاووس کیانی(کوی اوسَنَ  Usana - ) نزدیکی دارد و با توجه به مقدمات زمانی، ما را باورمند به وام‌گیری سند میانرودانی از اسناد ایرانی می‌نماید.

همچنین اشاره به تصرف سرزمین ایلام توسط «اِن-مِه-برگِ-سی»(En-me-barage-si) از آخرین فرمانروایان این دودمان، نکته‌ای است که نشاندهندۀ دیرینگی سرزمین و تمدن ایرانیِ یاد شده می‌باشد. زمانه‌ای که اندکی پیش از به قدرت رسیدن گیلگمش (پهلوان-فرمانروای به ظاهر تاریخی) برشمرده شده است.^[7]

با آغاز قرن 23 پ.م نیروی سومری ها تا حدی کاهش یافت که آن ها دیگر قادر نبودند از خود در برابر حملات خارجی دفاع کنند. سارگون اول (Sargon I)، حاکم سامی نژاد (که از 2335 تا 2279 پ.م حکمرانی کرد) و کبیر (بزرگ) خوانده می شد، موفق شد تا بر تمام کشور غلبه کند. سارگون پایتختی جدید به نام آگاد (Agade) در محل دوردستی در شمال  بنا نهاد و آن را تبدیل به ثروتمندترین و نیرومندترین شهر جهان کرد. مردم شمال سومر و  مهاجمان فاتح به تدریج با یکدیگر آمیختند و از نظر قومی و زبانی به نام آکدی (Akkadians) شناخته شدند. سرزمین سومر  نام مرکب سومر و آکد به دست آورد.

سلسله آکدی در حدود یک قرن به طول انجامید. در مدت حکومت نوه سارگون، نارام سین (Naram-Sin) (که حدودا در سال های 2255 تا 2218 پ.م حکومت کرد)، گوت ها (the Gutians)، مردمی جنگجو از کوههای زاگرس، شهر آگاد را غارت و ویران کردند.  سپس آنها تمام سومر را به اطاعت از خود واداشته و ویران کردند. پس از گذشت نسل های متعدد، سومری ها از زیر یوغ گوت ها گریختند. شهر لاگاش  دوباره اهمیت یافت، به ویژه در طول دوره حکومت گودآ (Gudea) ( حدود 2144 تا 2124 پ.م) که حاکمی بسیار وارسته و با کفایت بود. از آنجا که مجسمه های بسیاری ازگودآ کشف شده، او برای دنیای مدرن شناخته شده ترین سومری محسوب می شود. زمانی سومری ها به استقلال کامل از گوت ها دست یافتند که اوتوهگل(Utuhegal) ، پادشاه اوروک (که از 2120 تا 2112 پ.م حکومت کرد) به پیروزی قاطعی دست یافت،که بعدها در ادبیات سومری از این پیروزی تجلیل شد.

یکی از ژنرال های اوتوهگل، به نام اور-نامو (Ur-Nammu) (که از 2113تا 1095 حکومت کرد)، سومین سلسله اور را بنیان نهاد. او علاوه بر اینکه یک رهبر نظامی موفق بود، یک مصلح اجتماعی نیز محسوب می شد. پسر اور-نامو، شولگی  (Shulgi) (حکومت از 2095 تا 2047 پ.م) یک سربازموفق، دیپلماتی با مهارت و دوستدار ادبیات بود. در طول حکومت او مدارس و آکادمی های پادشاهی شکوفا شد. در طول این دوره یک دستورالعمل قانونی- که زمان آن حدود سه قرن پیش از قانون حمورابی پادشاه بابلی تخمین زده می شود- تدوین شد. قانون یاد شده به نحو گوناگونی به شولگی یا اور-نامو نسبت داده می شود.

پیش از آغار دومین هزاره پیش از میلاد، اموری ها (the Amorites)، عشایر سامی صحرای غرب سومر به قلمرو پادشاهی آن حمله کردند. آن ها به تدریج به صاحبان  شهرهای مهمی چون ایسین و لارسا تبدیل شدند.  بی نظمی سیاسی و اغتشاش گستردۀ حاصل - عیلامی ها را تهییج کرد تا به اور (در حدد سال 2004 پ.م) حمله کنند و آخرین حاکم آن ایبی-سین (Ibbi-Sin) (حکومت از 2029 تا 2044 پ.م) را به اسارت بگیرند.

پس از سقوط اور، برای قرن ها، برای به دست گرفتن کنترل سومر و آکد ، میان شهرها نزاع رخ داد، ابتدا میان ایسین و لارسا و سپس میان لارسا و بابل. از بابل حمورابی، ریم سین (Rim-Sin) از لارسا (حکومت از 1823 تا 1763 پ.م) را شکست داد و تنها حاکم سومر و آکد شد. این تاریخ احتمالا نشانه پایان دولت سومری است. با این حال تمدن سومری تقریبا در کلیت خود توسط بابل اقتباس شد.^[8]

گیل گمش کهن ترین حماسه بشری - سومری

یکی از قدیمی‌ترین داستان‌های خلقت انسان، بر روی کتیبه‌ای با قدمت پنج هزار سال پیش از میلاد مسیح، در شهر باستانی نیپور (Nippur) کشف شده است. داستانی تحت عنوان پیدایش اریدو (The Eridu Genesis) که از خلقت جهان و حتی طوفان نوح در آن سخن به میان آمده است.

به سال ۱۸۴۹، آستن هنری لایارد، در ساحل رو به روی موصل در کویونجیک بزرگ‌ترین قصر نینوا مربوط به دورهٔ آشور بانیپال را یافت. لایارد در دو تالاری که کشف کرد، کتابخانهٔ آشور بانیپال را دید که مشتمل بر ۲۸ هزار لوح گلی بود.

در سوم دسامبر ۱۸۶۲، جورج اسمیت ( George Smith) در انجمن آثار تورات سخنرانی کرد و مدعی شد که در یکی از الواح کتابخانهٔ آشور بانیپال داستان طوفانی را خوانده که شباهت بسیاری با داستان طوفان نوح تورات دارد. به دلیل ناقص بودن متن الواح، او خود به کویونجیک سفر کرد و به‌طور اتفاقی باقی الواح حماسه را کشف کرد. وی در سال ۱۸۷۰، نخستین ترجمهٔ گیلگمش را انتشار داد.

حماسهٔ گیلگمش در اصل متعلق به فرهنگ سومری و ۲۴۰۰ سال پیش از میلاد است که بعدها به فرهنگ آشوری و بابلی و اکّدی راه یافته‌است و هر بار اضافاتی به آن افزوده شده.

قدیم‌ترین نوشته‌ای که تاکنون دربارهٔ داستان طوفان به دست آمده، سنگ نوشته‌هایی‌است که از سومریان و بابلیان باستان یافت شده‌است. این سنگ نوشته‌ها در سه هزار سال پیش از میلاد مسیح نوشته شده‌اند، به همین دلیل سومریان و بابلیان پیشتر از دیگر ملت‌ها، داستان طوفان را نگاشته‌اند. طوفان در سنگ‌نبشته‌های سومری، به نام زیوگیدو است.

رویدادهای داستان طوفان سومری و بابلی با رویدادهای داستان طوفان نوشته شده در تورات، تا حدودی هماهنگ است؛ زیرا در داستان سومری و بابلی، آمده‌است که کشتی طوفان با قیر اندود شد و سازنده کشتی، خود قهرمان طوفان است. این توصیف در سفر پیدایش در تورات نیز آمده‌است. (به علاوه) در هر دو سند آمده‌است که خدایان، شخصی را از روی دادن طوفان آگاه کردند و او با افراد خانواده‌اش در یک کشتی نشسته و از جانوران، از هر کدام جفتی در آن نهاده و از طوفان رهایی یافتند. همچنین در هر دو روایت، مدت طوفان هفت روز دانسته شده‌است. ^[9]

منظومه گیلگمش یکی از زیباترین و کهن ترین محصولات فکر بشر در تمام خطه ی مشرق زمین به شمار می آید، و هم آن است که ماخذ اصلی آن همه افسانه های مشابهی می تواند باشد که در تورات و ادیان دیگر آمده است. یهود،مزدینان،زروانیان، هندی ها،فریقی ها و بسیاری دیگر از ملل که قدمتی در تاریخ داشته اند، به نحوی از داستان آفرینش و طوفان و متفرعات آن متاثر گردیده اند.^[10]

تمدن سومری ها

نکته قابل توجه آن که تا یک قرن پیش ما حتی از وجود چنین قومی بی خبر بودیم. ولی با تلاش باستان شناسان در اواخر قرن نوزدهم آثار بیشتری از تمدن سومری بدست آمد و از جمله آنها ، فرانسوی ها خرابه های شهر لاگاش را پیدا کردند که الواح بسیاری داشت و همچنین در سال ۱۸۸۹م غنی ترین کتابخانه از اسناد خط و زبان توسط باستان شناسان آمریکایی از شهر مذهبی بدست آمد که بیش از پنجاه هزار لوح یا کتیبه با نوشته بود و کم کم تمدنی که می تواند به اندازه مصر و یونان گنجینه داشته باشد

در فاصله بیست ساله بین دو جنگ جهانی که شاید درخشانترین و پر ثمرترین ادوار تاریخ باستان شناسی بین النهرین بنامیم . در این دوره «لئونارد وولی» حفاری شهر باستانی اور را به عهده گرفت شهری که در تورات به عنوان زادگاه ابراهیم نبی نام برده شده است . در پی آن اکتشافات دیگری اطلاعات بسیاری به دست آمد که با توجه به این دستاوردها، بسیاری از دانشمندان بر این باورند که تمدنی که امروزه آن را می‌شناسیم، از سومر باستان آغاز شده است. تمدن سومر باستان ، قدیمی‌ترین و اسرارآمیزترین پیشینه‌ی تاریخی را در میان تمدن‌های شکل گرفته بر روی زمین داراست. به گفته محققان، قدمت متون و کتیبه‌های کشف شده در سومر، به حدود 3300 سال قبل از میلاد مسیح بازگشته و به شهرهای اوروک (Uruk) و جمده النصر (Jemdet Nasr) تعلق دارد.

خط میخی، به عنوان اولین سیستم‌ نوشتاری اختراع شده بر روی زمین شناخته می‌شود. بر اساس اطلاعات موجود، خط میخی، در اواخر چهارمین هزاره‌ی پیش از میلاد، توسط سومریان ابداع شده و زبان نوشتاری پیش از آن، برگرفته از زبان‌های اکدی، ابلایی، ایلامی، هیتی، لووی، حتی، هوریان و اورارتو بوده است.

این نوشتار، از خط میخی اوگاریتی و خط میخی فارسی باستان الهام‌گیری شده و به تدریج، با الفبای فنیقی در طول امپراتوری نئو-آشوری جایگزین شد. بر اساس اطلاعات موجود، خط میخی از ابتدای توسعه، به مدت سه هزار سال مورد استفاده قرار گرفته است. قدمت کاربرد آن به 34 قرن قبل از میلاد مسیح، تا قرن دوم میلادی بازمی‌گردد.

سخن‌گویان مذهبی، برای اولین بار در میان سومریان باستان پیدا شده و آمده تا مردم باورهای دینی آنان را با استفاده از سیستم نوشتاری خود ضبط کنند. تمدن سومر باستان ، یک فرهنگ مذهبی بسیار پیچیده را در زمین شکل داده بود. در طول تاریخ فرهنگ چند هزار ساله‌ی سومریان و بنابر شواهد بر جای مانده از کتبیه‌های آن‌ها، هر شهر در سومر باستان، توسط یک خدای به خصوص محافظت می‌شد. با توجه به اطلاعات موجود، در این دوران تاریخی، خدایان و انسان‌ها همراه با یکدیگر بر روی زمین زندگی می‌کردند. در افسانه‌ها کتبیه‌های سومر باستان، در ابتدا "خدایان انسان‌نما” بر روی زمین حکومت می‌کردند. جالب توجه است که مشابه با همین حکایت را در متون قدیمی مصر باستان نیز می‌توان یافت. سومریان خدایان متعددی را پرستش می‌کردند که از جمله آنان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

 -آنو (Anu): صاحب بهشت و خدای اصلی

-انلیل (Enlil): خدای هوا

-انکی (Enki): خدای دانش

-ارشکیگال (Ereshkigal): فرشته‌ای از عالم اموات

-اینانا (Inanna): خدای نبردها

-نامو (Nammu) – ننهورساج (Ninhursag) – نانا (Nanna): خدایان ماه

-اوتا (Utu): خدای خورشید

یکی از جذاب‌ترین ساختارهای معماری این منطقه، زیگورات (Ziggurat of Ur) است. این سازه‌ی باستانی، در شهر Ur (شهر ناصریه عراق امروزی) ساخته شد و قدمت آن به 21 قرن پیش از میلاد مسیح بازمی‌گردد. البته زیگورات در 6 قرن پیش از میلاد مسیح، شروع به فرو ریختن کرد، اما به دستور پادشاه نبونعید (King Nabonidus) بازسازی شد.

ساموئل کریمر (Samuel Kramer) از برجسته‌ترین سومرشناسان، در کتاب نامدار خود «الواح سومری» پیرامون خاستگاه تمدن سومریان و بانیان آن چنین می‌نویسد: «تمدن سومریان نقشِ برجسته‌ای در زندگی مردم خاور باستانی داشت ... اما این تمدن محصول پنج شش قرن فعالیت مداوم است که پس از عصر قهرمانی ابتدایی سومر آغاز شد و بی‌شک نبوغ آفرینندۀ سومریان در بهره‌برداری از میراث مادی و روحی تمدن ساکنان پیشین جنوب میانرودان، اثری به سزا در پیشرفت آن داشته است^[11]

---

[1]کتاب مقدسی یهودیان -  پیدایش، 10:6-13، پادشاهان، 1:8-11

[2] جهانگرد ایتالیایی بود که به چند کشور شرقی از جمله ایران سفر کرده و شرح سفرهای خود را منتشر کرد.

[3] پایگاه تاریخ ما -مطالعه بررسی و دانستنی های تاریخی -سومریان چه کسانی بودند؟

[4]  Karen Rhea Nemet-Nejat (30 September 1998). Daily life in ancient Mesopotamia. Greenwood Publishing Group. p. 13

[5] خانلری ناتل - تاریخ زبان فارسی، نشرنو ۱۳۶۵ ص ۱۷۹

[6]  آدمیت فریدون تاریخ فکر از سومر تا یونان و روم ص ۷

[7] تاریخ هرودوت، کتاب هفتم، ترجمه وحید مازندرانی، بند 61.

[8] دودانگه زهره – پایگاه «انسان شناسی و فرهنگ»

[9]  ویکی پیدیا دانشنامه آزاد

[10]  گیلگمش کهن ترین حماسه ی بشری – جرج اسمیت - ترجمه دکتر داود منشی زاده – نشر اختران ۱۳۸۳ ص ۱۶

[11]کریمر ساموئل-  الواح سومری- ترجمه داوود رسایی –  انتشارات علمی و فرهنگی ۱۳۸۳- ص۱۸۵