خردمندی که راه رهایی ایران را نه در سیاست پیشگی و سیاست بازی می دانست بلکه در تاریخ و فرهنگ ایران جست جو می کرد

مسکوب و جست‌وجوهای پیوسته‌اش درباره‌ی شاهنامه
شاهرخ مسکوب تا واپسین لحظه‌ی زندگی از خواندن و جست‌وجو درباره‌ی شاهنامه دست برنداشت. او، آن‌گونه که خود نوشته است، به‌دنبال شناخت «هویت معنوی»اش بود. مسکوب از دوران دبیرستان خواندن شاهنامه را آغاز کرد و در سال‌های بُرنایی و میانسالی چندین کتاب مهم و باارزش درباره‌ی آن نوشت.
مسکوب در  روزگار جوانی گرفتار بازی‌های سیاسی شد و چندی در زندان به‌ سر بُرد (سال 1332 خورشیدی). در آنجا بود که به خود آمد و دریافت که راه او جست‌وجو در فرهنگ و تاریخ ایران است، نه دنباله‌روی‌های سیاسی. از این‌رو بود که پس از آزادی از زندان سیاست‌ورزی را برای همیشه کنار گذاشت و نوشت: «در زندان چیزهای فراوانی دیدم؛ چشم‌وگوشم باز شد». از آن زمان تا پایان زندگی، بخش مهمی از ریشه‌یابی‌های فرهنگی او از رهگذر خواندن چندین و چندبار شاهنامه به دست آمد.
مسکوب افزون‌بر کتاب‌ها و جُستارهایی که درباره‌ی درون‌مایه‌ی شاهنامه می‌نوشت، در کنار رویه‌های شاهنامه‌ای که داشت یادداشت‌های فراوانی نیز قلمی می‌کرد. آن یادداشت‌ها برداشت‌های آنی او از خوانش شاهنامه و کوششی راه‌جویانه بود تا دریابد شاهنامه به چه کار امروز ما می‌آید؟ برای همین است که در دیباچه‌ی کتاب «ارمغان مور؛ جُستاری در شاهنامه» که چندماهی پس از مرگ مسکوب انتشار یافت، نوشته است: «می‌خواهم ببینیم امروز –در این زمان‌ومکان که درآنیم- از شاهنامه چه می‌توان دریافت؟». چنین روشی با کار آن‌هایی که شاهنامه را تنها از دید بررسی واژگان و نکته‌های دستوری و دریافت‌های ادبی می‌نگرند، یا همه‌ی کوشش خود را هزینه‌ی به‌دست دادن ویرایشی دیگر از شاهنامه می‌کنند، بسیار تفاوت دارد. از این‌روست که می‌توان کار مسکوب را بی‌پیشینه و سرشار از اندیشه‌های نو درباره‌ی شاهنامه دانست. از همه مهم‌تر آن که او یافته‌های دانشورانه‌ی خود را با نثری زیبا و خواندنی عرضه کرده است.
جدای از کتاب‌های شاهنامه‌ایی که از مسکوب نام بردیم، از چند کتاب دیگر او که درباره‌ی شاهنامه است، باید یاد کرد. نخست کتاب «سوگ سیاوش: در مرگ و رستاخیز» است که در شناخت ژرفا و درون‌مایه‌ی داستان سیاوش شاهنامه است و به‌سال 1350 انتشار یافت؛ دیگر ویرایش مجموعه جُستارهای همایش فردوسی در پاریس است که با پیشگفتار مسکوب در ایران چاپ شد و «تَن پهلوان و روان خردمند» نام دارد (1374). یادداشت‌هایی نیز از مسکوب در کنار رویه‌های کتاب شاهنامه‌اش به‌جا مانده است. آن یادداشت‌ها را مهری بهفر، شاهنامه‌شناس، در کتاب «شاهنامه در دو بازخوانی» گردآوری و چاپ کرده است (1392). یادداشت‌های مسکوب در دو بخش است؛ بخش نخست حاشیه‌نویسی‌های او بر شاهنامه‌ی چاپ روخیم است و بخش دوم یاددداشت‌هایش از سال 1358 به این سو که در پاریس نوشته شده‌اند.
شاهرخ مسکوب که سال‌های پایانی زندگی را در غربت به پایان آورد، در هشتاد سالگی، در 23 فروردین‌ماه 1384 خورشیدی، در بیمارستانی در شهر پاریس چشم از جهان فروبست. آن‌چه او درباره‌ی شاهنامه نوشت و به یادگار گذاشت ارزشی والا و همیشگی دارد و راهنمای کسانی است که بخواهند پیوندی میان گذشته‌ی فرهنگی ایران و مسایل کنونی جهان مدرن بیابند. مسکوب خواندن شاهنامه را برای رسیدن به چنین آرمانی بایسته می‌دانست. او شصت سال از زندگی پُرثمرش را با شاهنامه و کنجکاوی درباره‌ی درون‌مایه‌ی آن سپری کرد. یادش ماندگار

*یاری‌نامه: جُستار «یادی از شاهرخ مسکوب» نوشته‌ی حسن اکبریان (مجله‌ی چیستا- خرداد 1386، شماره‌های 238 و 239)؛ و کتاب «در حال‌وهوای جوانی» نوشته‌ی شاهرخ مسکوب (1393).

(1) شاید: دکتر محسن صبا (درگذشته‌ی 1371)

برگی از تاریخ ایران و آمریکا - تصویب سیاست آمریکا در دوران دکتر مصدق

سند شماره ۳۱. تعیین خط مشی سیاسی آمریکا در برابر وضعیت ایران

31. گزارش پیشرفت تهیه شده برای شورای امنیت ملی

 واشنگتن، 31 مه 1951. (۹ خرداد ۱۳۳۰)

موضوع دومین گزارش پیشرفت شورای امنیت ملی 107، «موضع ایالات متحده در قبال ایران» NSC 107 به عنوان خط مشی دولتی در 14 مارس 1951 تصویب شد. درخواست می شود که این گزارش پیشرفت، از 24 مه، برای اطلاع اعضای شورا توزیع شود.

 الف - وضعیت عمومی اوضاع ایران از زمان ارائه اولین گزارش پیشرفت در 24. آوریل وخیم تر شده است در 28 آوریل، دولت حسین علا، نخست وزیر میانه رو، با دولت به ریاست دکتر محمد مصدق، رهبر ملی گرایان افراطی، جایگزین شد. بلافاصله پس از انتصاب وی، مجلس ایران به اتفاق آرا به اجرای فوری ملی شدن شرکت نفت انگلیس و ایران رای داد و دولت ایران تاکنون تمامی تلاش‌های دولت‌های انگلیس و آمریکا برای حل و فصل موضوع از طریق مذاکره را قاطعانه رد کرده است. دولت ایران به صراحت اعلام کرده است که ملی شدن شرکت را یک عمل انجام شده می داند. در حالی که اغتشاشات در دوره مورد بررسی تا حدی کاهش یافته است، جو در ایران همچنان انفجاری است. دولت کنونی ایران نه تنها هیچ کاری برای بازگرداندن آرامش انجام نداده است، بلکه نشان داده است که می‌خواهد مردم ایران را در یک نقطه عاطفی بالا در مورد مسئله نفت نگه دارد تا مبادا مشورت عاقلانه‌تر و در نتیجه حل و فصل مناقشات پیروز شود و در آن صورت، سقوط دولت  اجتناب ناپذیر خواهد بود، دولت بریتانیا به ایالات متحده اطلاع داده است که آماده مذاکره با ایرانی‌ها برای حل و فصل توافقی است که در صورت تحقق سایر شرایط، نوعی ملی‌سازی را در پی خواهد داشت. به طور شفاهی از سوی نمایندگان بریتانیا به وزارت امور خارجه اطلاع داده شده است که این تمایل برای پذیرش اصل ملی شدن در تاریخ 29 اردیبهشت توسط سفیر انگلیس در تهران به وزیر امور خارجه ایران ابلاغ شده است. دولت انگلیس همچنین به ایالات متحده اطلاع داده است که بدون مشورت قبلی با ایالات متحده به استفاده از زور در ایران فکر نمی‌کند، مگر در مواردی که برای حفاظت از جان اتباع بریتانیا ضروری باشد.

 ب-اقدامات انجام شده توسط ایالات متحده

1.     دولت انگلیس اکنون به این نتیجه رسیده است که نمی‌توان خواست ایرانیان برای ملی کردن منابع نفتی خود را با موفقیت انکار کرد و مایل به مذاکره است. بنابراین به نظر می رسد که حمایت از بریتانیا با تمام ابزارهای مناسب به نفع منافع ملی ایالات متحده است. بر این اساس دارای:

الف بارها از دولت ایران چه در تهران و چه از طریق نمایندگان دیپلماتیک خود در واشنگتن بر ضرورت مذاکره تاکید کرده و به مشکلات بزرگی که ایران در تلاش برای بهره برداری از میادین نفتی و پالایشگاه در صورت حذف شرکت انگلیسی با آن مواجه خواهد شد، اشاره کرده است. همچنین بر مخالفت شدید خود با لغو یک جانبه قراردادهای معتبر و تلاش دولت ایران برای حل یکجانبه یک مناقشه جدی بین المللی تاکید کرده است. به دولت ایران گفته شده است که این موضع به معنای مخالفت ایالات متحده با تمایل ایران برای کنترل منابع خود نیست.

 ب موضع خود را در این مورد از طریق انتشار در مطبوعات در تاریخ 18. مه اعلام کرد

ج به دولت بریتانیا بر ضرورت اقدام با احتیاط و اعتدال تاکید کرد.

2.     با توجه به وضعیت عمومی ایران، ایالات متحده:

 الف . به سفیر آمریکا در ایران دستور داد که حمایت آمریکا از او را برای شاه روشن کند. این حمایت با کمک‌های ملموس در قالب کمک‌های اقتصادی، نظامی و فنی مستمر نشان داده خواهد شد و سفیر این اختیار را داشت که با اطمینان کامل به شاه در مورد گنجاندن کمک مالی پیشنهادی اقتصادی به ایران در برنامه‌های خارجی آتی اطلاع دهد. لایحه کمک برای سال مالی 1952 با این درک روشن که در دسترس بودن آن به اقدام کنگره بستگی دارد.

 ب - با گسترش برنامه کنترل ملخ که در گزارش پیشرفت قبلی ذکر شد، تهیه برنامه کنترل مالاریا و ترتیبی برای اعزام زودهنگام تیم‌هایی از کارشناسان بهسازی روستایی به ایران، برنامه کمک‌های فنی خود را در چارچوب اصل چهار تسریع خواهد کرد.

ج - نسبت به دولت کنونی نخست وزیر مصدق موضع بی طرفی خواهد داشت. با توجه به وضعیت بسیار عاطفی کنونی مردم ایران، توصیه می شود که ایالات متحده به طور علنی با او مخالفت نکند و در عین حال هیچ اقدامی که بتواند به عنوان حمایت از او، دولت یا برنامه او تلقی شود، انجام ندهد.  د . یاید بر سیاست خود تاکید کرد که تداوم استقلال و تمامیت ارضی ایران باعث نگرانی عمیق ایالات متحده است.

امضاء: جیمز ای. وب

-          منبع: آرشیو ملی، RG 273، سوابق شورای امنیت ملی، صورتجلسه رسمی 1947–1961، کادر 13، جلسه 93. فوق سری. این گزارش با یادداشتی از وب به لای ارسال شد.↩ سند 21.↩