دولت های مستقر در ایران زمین قبل از تشکیل دولت ماد - بخش دوم

سر آغاز دموکراسی در سومر

تحقیقات جدید در باره سومریان نشان می دهد که: زمینه تاسیس «مجمع عمومی» شهر را به عنوان بنیاد سیاسی، نظام جامعه سومری نخستین سرمشق آن را به دست می دهد. اولین شهرهای آزاد مستقل در سومر پدید آمدند، در همه این شهرها قدرت سیاسی در «مجمع شهر» تمرکز یافته بود که آن را «مجمع همشهریان» نیز می گفتند و از مردان بالغ آزاد تشکیل می یافت، امور روزمره شهر را «شورای معمرین» اداره می کرد، اختیارات «حاکم شهر» محدود بود، هیچ امر مهم اجتماعی صورت نمی گرفت مگر این که قبلا به تصویب مجمع شهر رسیده باشد.

 مجمع شهر از استقلال رای بر خوردار بود و از آداب آن مشورت و گفت و شنود و به اصطلاح سومری«پرسش یکی از دیگری» بود. مجمع اختیارات قضایی هم داشت(عینا مانند مجمع شهر در شهرهای خود مختار ایونی(یونان) که بعدها به وجود آمد).

این جوهر «دمکراسی بدوی» و مهمترین بنیاد آن یعنی «اولین مجمع سیاسی تاریخ مدون بشر» است. سومریان مجمع شهر را در نگهبانی شهرهای مستقل خود علیه«حکمرانی فردی» بنیاد نهادند. ^[1]

«یاکوبسن» در کتاب «پیش از عصر فلسفه» خود می نویسد: «در دموکراسی بدوی .. سومر، قدرت نهایی سیاسی در دست مجمع عمومی شهر قرار داشت که از تمام مردم بالغ آزاد تشکیل می گشت. به طور متعارف، امور روزمره جامعه را شورای معمرین شهر اداره می کرد ... تمام کارهای بزرگ  و تمام تصمیم های مهم از مجمع عمومی همه اتباع سر چشمه می گرفت»

محقق دیگری به نام اسپنسر می نویسد: «مقام مجمع شهر سومری که اهمیت تاریخی اش اخیرا شناخته شده بر پایه مشورت استوار بود ... و آن دلالت داشت بر محدود کردن قدرت سیاسی .... فرض این بود که هیچ امر مهم اجتماعی به اجرا در نیاید، مگر اینکه پیشتر به تصویب مجمع برسد. سومریان این تدبیر را در نگهبانی استقلال شهر بر ضد حکمرانی فردی به کار گرفتند.»

 دانشمند دیگری به نام «ساموئل کرامر» در مقدمه ای که بر ترجمه یکی از متن های سومری نوشته است، می گوید: «به نظر نمی آید که روش زندگی موسوم به دموکراسی و مهمترین بنیاد آن یعنی مجمع سیاسی، محصول تمدن مغرب زمین و در انحصار آن بوده است به تصور کسی نمی آید که نخستین مجمع سیاسی تاریخ مدون بشر، در شهرهای مستقل سومر پدید آمده باشد....»^[2]

انسان عصر طلایی دوره سومریان

در اسطوره های کلاسیک (یونان و روم) عصر طلایی را عصر خوشبختی کامل انسان معرفی کرده اند که در آن مردم بی درد و رنج به سر می بردند.^[3] در ادبیات سومر نخستین تصور انسان را از عصر طلایی بر روی لوحه ای نقش کرده اند. نظر آنان را در باره عصر طلایی از روی حماسه «انمرکار و سرزمین ارته» می توان دریافت. در این حکایت ضمن یک قطعه بیست و یک سطری، آرامش و ایمنی انسان در روزگاران گذشته و سپری شدن دوران خوشی و کامرانی او تصیف شده است. ترجمه قطعه مذکور چنین است:

در روزگار گذشته ، نه مار بود و نه عقرب،

نه کفتار بود و نه شیر،

نه سگ وحشی بود و نه گرگ،

نه ترس بود نه وحشت،

آدمیان بی رقیب بودند.

یکی بود و یکی نبود، سرزمین شوبود و حمزوی

و سرزمین چند زبانی(؟) سومر، سرزمین با عظمت فرمانروایی و قوانین مقدس،

و کشور اوری سرزمین که چیزهای شایسته داشت،

و سرزمین مرتو در امن و آسایش بود.

(در) سراسر کیهان، یگانگی و وحدت بر مردم حکمفرما بود(؟)

و یک زبان انلیل را می ستودند.

آن گاه پدری که سرور است، پدری که شاهزاده است، پدری که پادشاه است،

پدری که خشمگین است(؟) شاهزاده ای که خشمگین است(؟) پادشاهی که خشمگین است(؟).

این یازده سطر که سالم مانده است، زندگی آسوده نوع بشر را در زمان های پیشین توصیف می کند. مردم جهان در آن دوره بی ترس و وحشت و بی رقیب در نعمت و آسایش، انلیل را می پرستیدند.سومریان مانند عبریان بر آن بودند که مردم جهان پیش از پریشانی و نابسامانی زبان ها، همه به یک زبان سخن می گفتند.^[4]

زندگی انفرادی در شهر یا ایالت سومر به طور قابل ملاحظه آزاد و مرفه بوده است. فقیرترین فرد به هرحال مالک یک مزرعه و یا یک باغ بوده است، برده فروشی رواج داشته و کسی که مقروض می شد، اطفال حتی گاهی کلیه افراد خانواده خود را می فروخت تا قرض خود را ادا نماید اما برده ها هم حقوق قانونی مشخصی داشتند، می توانستند به کسب و کار بپردازند، پول به وام بگیرند و آزادی خود را باز خرید کنند(بهای متوسط یک برده بالغ، قدری کمتر از بهای یک الاغ بوده است).

اکثریت مردم سومر آزاد بودند در پی کسب و جست و جوی خوشبختی خود باشند و تحدیدات در این خصوص به حد اقل بود ولی این آزادی برای اطفال نبود، والدین اختیار تام نسبت به اولاد خود داشتند که می توانستند آن ها را از ارث محروم کنند و یا ببردگی بفروشند، موق ازدواج انتخاب همسر برای فرزند با والدین بود، با این وصف پدر و “مادر در امور زندگی عادی از نوازش و پرورش اولاد کوتاهی نمی کردند و محبت بین طرفین برقرار بود. زنان از حقوق مدنی و قانونی بهره مند بودند از جمله حق مالکیت و اشغال به کسب و کار، مرد می توانست به دلیل نسبت کوچک زوجه خود را طلاق دهد و یا اگر فرزندی ببار نمی آورد زن دیگری بگیرد.

موسیقی نقش مهمی در زندگی روزانه سومری ها داشت که در خانه و مدرسه و معبد می نواختند، چنگ و بربطهای زیبایی در مقبره های شاهی در شهر (اور) در بین النهرین یافته شده است. ضمن تحقیق معلوم شده است که طنبور، نی های طبیعی و فلزی همچنین نوت آهنگ های موسیقی که بر الواح ثبت شده است در سومر معمول بوده است، اما سهم عمده ای که سومری ها در تمدن بشری داشته اند، اختراع خط است، خط میخی قدیمی ترین وسیله نوشتن در تاریخ بشر شناخته شده است . این خط حدود ده هزار سال(حتی مدت مدیدی پس از نابود شدن خود سومری ها) وسیله مکاتبه در سرتاسر مناطق غربی اسیا بودن است. بدون شک اگر خط میخی نبود پیشرفت فرهنگ بشر مدت ها به تاخیر می انجامید.

در لوحه های گلی که در سومر به دست آمده است اکثرا مربوط به امور اقتصادی،قانونی و اداری است ولی بر روی پنج هزار از این لوحه ها قطعات ادبی ، اساطیر و داستان های رزمی و سرودهای روحانی، مرائی و حکایات و امثال است.این لوحه های نموداری از ادبیات باستانی شناخته شده هستند که در حدود هزار سال پیش از ظهور ایلیاد و تورات عبرانی تاریخ دارد.^[5]

اقتصاد شهری رشد یافت: صنعتکاران، معاملات بازرگانی، تجارت داخلی و خارجی، نظم اوزان و مقادیر نقد و جنس و بالاخره اقتصاد پولی رواج گرفت. تجارت مواد خام وارداتی که در سر زمین سومر نبود، رونق داشت: سیم و زر و سرب از آسیای صغیر، مس از عمان در خلیج فارس، قلع از مشرق ایران و شامات، مروارید از بحرین، سنگ لاجورد برای تزیین معبد و ساختمان از بدخشان، چوب برای کشتی سازی از جنگل های شامات جملگی به شهرهای سومر می رسیدند. برخی مولفان این افسانه را جدی گرفته اند که سومریان قلع مورد نیاز خود را از جزیره انگلیس وارد می کردند. لاجرم با پیشرفت اقتصاد شهری، تقسیم کارشد و طبقه متوسط پدید آمد. تجارت در دست گروه بازرگان بود گرچه وابسته به معبد و به حکومت بودند. اهل پیشه و حرفه(همچون صنعتکاران، فلزکاران، نساجان، زرگران و خنیاگران) اختیار کار داشتند. از این شهر به آن شهر روان بودند و هنرشان را عرضه می داشتند، و دستگاه حکومت ممانعت و نظارتی بر امور ایشان نداشت. از این رو طبقه متوسط با ابتکار و اختیار فردی در کار و کاسبی خویش، در عصر سومری( از دوره تاسیس شهرهای مستقل تا اوان سلطنت و امپراتوری) رشد کرد.معبد هم به عنوان دستگاه اجتماعی  و اقتصادی، سازمان مصبوطی داشت و در مقام ملاک بزرگ و بانکدار عمده ثروت فراوان اندوخت.^[6]

ادیبان سومری کهنه ترین فرهنگ لغت را که تاریخ ادب می شناشد،پیش از پایان هزاره سوم فراهم آوردند.. مهاجرانی که در آسیای صغیر سکنی گزیدند، لغت نامه حقیقی به چند زبان نوشتند.^[7]

دستاوردهای سومریان

مهم‌ترین یافته‌های باستان‌شناسی در سومر تعداد زیادی لوح به خط میخی است. هر چند سامانهٔ نگارشیِ سومریان کهن‌ترین نمونهٔ موجود روی زمین نیست اما خط ابداعی آن‌ها باعث موفقیت بزرگی در توسعهٔ توانایی‌های بشر شد. این سامانهٔ نگارشی نه تنها در ایجاد و ثبت اسناد تاریخی نقش بزرگی بر عهده داشت بلکه باعث شد آثار ادبی به شکل اشعار حماسی و داستان‌ها و همچنین آثار دیگری نظیر نیایش‌ها و قوانین ثبت و ضبط گردند.

بطور خلاصه تمدن ابتدایی سومری دارای شاهکارهایی است، از جمله در این سرزمین:

-          نخستین حکومت به دست انسان تاسیس گردید

-          نخستین سازمان آبیاری و اولین بار استفاده از سیم و زر برای ارزیابی کالا:

-          نخستین قراردادهای بازرگانی و اولین اعتبار بازرگانی و اولین اعتبار معاملاتی،

-          نخستین کتاب قانون  و نخستین بار استفاده وسیع از خط نویسی و نخستین بار گفتگو از داستان آفرینش و طوفان و نخستین مدرسه ها و کتابخانه ها

-          نخستین ادبیات و شعر و برای اولین بار استفاده از داروهای آرایشی و زینت آلات

-          نخستین حجاری و نقش برجسته و نخستین کاخ ها و معابد و برای اولین بار استفاده از فلزات برای تزیین و نخستین طاق ها و قوسی ها و گنبدهای ساختمانی در جهان پیدا شده است.

-          خط میخی از اختراات سومریان است و تکامل این خط را در طی قرن ها از روی آثار بازمانده ایشان می توان دریافت. در نخستین نوشته های سومری خط جنبه تصویری دارد(۳۵۰۰ سال پیش از میلاد) و به تدریخ به صورت الفیایی در می آید و همین صورت پرداخته است که با فرهنگی درخشان به ملت های آشور و بابل انتقال یافته است.

-           سومری ها تقسیم ساعات شبانه روز به ۲۴ ساعت و تقسیم ساعت به ۶۰ دقیقه و دقیقه به ۶۰ ثانیه و تقسیم دایره به ۳۶۰ درجه نیز یادگار نظام ریاضی سومری موسوم به عدد شماری شصتی(ستینی) می باشد.^[8]

-          ساخت مس :مس اولین فلز ارزان بود که اولین بار توسط سومریان مورد استفاده قرار گرفتو حدود ۵۰۰۰ ق.م قابلیت های ساخت آن را بهبود بخشیدند. کشف این روند یکی از بزرگترین نوآوری های بین النهرین باستان به شمار میرفت که به رشد شهرهای مختلف مثل اوروک، سومر و ارو کمک کرد. در ابتدا مس برای ساخت نیز، سر تیر ، تیغه و سایر اجسام کوچک استفاده می شد. ولی با گذشت سالها، سومریان شروع به ساخت کوزه ها و ظروف مسی کردند. اشیایی که میساختند مهارت سومریان را نشان می داد.

-          تمدن سومر مبتنی بر کشاورزی و ماهی گیری بوده است، چرخ ارابه – گاو آهن و قایق بادبانی از اختراعات آنان است. دانش و علوم مهندسی آنان بسیار قابل توجه تر از ابزارهای اولیه است. سومری ها برای آبیاری کانال کشی و سد بندی می کردند. آن ها آلات و اداوات اندازه گیری و مساحی و نقشه برداری ساخته بودند. ارقام و اعداد هندسی که مشابه اعداد صحیح و اعشاری ما است ابدا کردند. اختراعات سومری ها در مورد صنایع شامل: چرخ کارگاه کوزه گری – ریخته گری (مس و برنز) لحیم گری، کنده کاری، پارچه بافی، سفیدگری و رنگرزی است. رنگ نقاشی، چرم ،وسایل آرایش، عطریات و دارو می ساختند. بر چند تا از الواح نسخه های دوا ثبت است که نشام می دهد پزشک سومری داروهایی را برای معالجه تجویز می کرده است که از گیاه و مواد غیر آلی ساخته می شده است.

سومری ها شهر نشین بودند .بسیاری از زارعین گله داران و ماهی گیران با پیشه وران، صنعتگران، معماران، پزشکان، خطاطان، سربازان و پیشوایان مذهبی در شهر می زیسته اند.اهل حرفه و پیشه وران سیار مصنوعات و متاع خود را در بازارهای شهر عرضه می کردند و با پول و جنس مبادله می کردند. پول عبارت از سکه های مدور یا حلقه های فلزی بوده است. جمعیت هر یک از کم و بیش دوازده شهر – از ده تا پنجاه هزار نفر تخمین زده می شود. هر شهر یک رب النوع محافظ داشت که مخصوص به خود شهر بود. شهر ملک مطلق رب النوع محسوب می شد. مردم هر شهر حکمران یا شاهی برای خود انتخاب می کردند، در مواق مهم و خاص مردم در یک محل جمع می شدند و مجمع مردمی از دو طبقه یکی طبقه (بزرگتران) و دیگری(عامه) تشکیل می یافت. حکمران و یا شاهی که برای هر شهر انتخاب می شد(سپس این منصب در خانواده اش موروثی ) می شد. مسئول دفاع شهر در مقابل هجوم از شهرهای دیگر و متجاوزین بیگانه بود. به مرور زمان حکمران در کسب نفو‌‌ذ  و قدرت و ثروت با پیشوایان متنفذ مذهبی آن شهر رقابت می کرد. شاهان یا حکمرانان ده تا دوازده شهر یا ایالت مستقل سومر همواره برای تسلط بر سرتاسر کشور با هم نزاع داشتند و قسمت مهمی از تاریخ سومر حاکی از کشمکش ها و نزاع های خونین بین ایالات و شهرهای آن است که عاقبت منجر به سقوط آن شد.

ادبیات سومری با داستان گیل گمش شهرت دارد و اسطوره طوفان نیز از زمان سومری ها آغاز و در داستان گیل گمش جای داشته است. به نظر می رسد که این داستان به جهت طغیان در دو رود بزرگ دجله و فرات به وقوع پیوسته است و از آن داستان صور گوناگون به قطات مختلف بدست و زمان ما رسیده است. شرح داستان طوفان در داستان گیل گمش به صورت کاملی از هنگام غضب خدایان تا نجات و حرکت قایق نشینان به طور مشروح ذکر شده است.شباهت و نزدیکی این داستان با کتاب عهد عتیق(توریه ) آمده است بخوبی مشخص و روش است. ^[9]

بسیاری از سومر شناسان غرب ابعاد و جوانب حتی بیشتری برای ستایش میراث سومر یافته اند. برای نمونه در کتاب آغاز تاریخ در سومر که به قلم یکی از محققان پر اعتبار سومر شناس غرب است، می خوانیم که سومری ها حداقل در ۳۹ زمینه مختلف – از تاسیس نخستین مدرسه و تالیف اولین کتاب روانشناسی گرفته تا تدوین نخسین سوگند نامه و تصنیف اولین شعر عاشقانه- پیش کسوت تاریخ بودند.^[10]

سومری ها طبعا در زمینه ساخت و اندیشه سیاسی هم نو آوری و بدعت فراوان داشتند.شهرهاشان هر یک دولتی مستقل داشت و نظام سیاسی در آن دولت ها مستقل بر سه بنیاد استوار بود: «حاکم شهر» یا حکمران- «شورای معمرین» یا شورای شیوخ و بزرگان،(مجمع شهر) که آن را مجمع همشهریان نیز می گفتند.

آداب مجمع سومری این بود که هر قضیه به بحث گذارده می شد... در جامعه دولت-شهر سومری، قدرت سیاسی تمرکز نیافته بلکه توزیع گشته بود. نظام جامعه های شهری سومری .. نخستین دستگاه دموکراسی در سیر فلسفه دولت است.^[11] در کنهترین سند مربوط به قانون که از سومری ها به دست آمده و «سیصد سال پیش از حمورابی نگاشته شده ...»

اندیشه های نظری سومری، یکسره معطوف به جهان طبیعت است. اساطیر تا جهان شناسی طبیی که ذهن سومری آفرید- حیات او را با پدیده های طبیعت پیوندی میداد. انسان فعال سومری از حیات چه می خواست؟

-          ایمنی، تندرستی، کامرانی، حاصلخیزی، فراوانی و صنعتگری – انگیزه های زندگی و کوشش روزمره او را می ساخت.

این معانی به اقتضای حیات تجربی و محسوس، وجهه نظر سومری را نسبت به جهان طبیعت پرداخته است، طبیعی که عالم اسرار بود. همان اندازه که عامل طبیعی جغرافیایی، در تحول جامعه روستایی به شهری و ایجاد مدنیت «سیاه سران» سومری موثر بود.^[12]

در همین سومر است که برای اولین بار، آن گونه که تاریخ نشان می دهد، پاره ای از زشتی های تمدن از قبیل بردگی و استبداد ،چیرگی کاهنان بر مردم و جنگهای استعمار به شکل وسیع دیده می شود.در همین سرزمین زندگی قرین سعادت برای نیرومندان و حیات توام با رنج و بدبختی برای دیگر مردم نیز پدید آمده است.

جانشین سومریان پادشاهی بابل است.

سر انجام سومری ها

سومر با یک چنین تمدن و توسعه ای چرا  و چگونه از میان رفت؟ پرسشی است که هنوز پاسخ مستندی برای آن یافته نشده است. یکی از دلایلی که در این مورد نوشته شده این است که: از دیدگاه بوم‌شناختی، حاصلخیزی زمین‌های سومریان در این دوره به دلیل شوری، کم‌تر و کم‌تر می‌شود. شوری خاک در این نواحی همیشه باعث زحمت بوده‌است. زهکشی ناقص برای آبیاری خاک در آب و هوایی که به شدت مستعد تبخیر است باعث رشد نمک حل‌شده در خاک گردید و در نهایت منجر به کاهش شدید محصولات کشاورزی شد. در طول دوران اکدی و سلسله سوم اور کاشت گندم به تدریج جای خود را به کاشت جو که تا حدودی مقاومت بیشتری به نمک دارد داد. اما به نظر می‌رسد این تغییر کاشت کافی نبوده زیرا از حدود سال ۲۱۰۰ تا ۱۷۰۰ پیش از میلاد جمعیت این منطقه تقریباً به میزان سه پنجم کاهش یافته‌است^[13]

در الواح سومری در مورد دوره نزول سومریان سخنانی به این شرح آمده  است :

«سده ای که طبق کمترین تخمین در حدود ۲۳۰۰ سال پیش از میلاد آغاز می شود، شاهد ظهور یکی از سرداران بزرگ سامی به نام سارگون بود. سارگون (پادشاه اکد)پس از حمله و تصرف دو پایتخت سومر، کیش در شمال و ارک در جنوب، خود را شاهنشاه سراسر خاور نزدیک از جمله مصر و حبشه خواند. پایتخت وی شهر اکد در شمال سومر بود. شهر اکد در سایه کاردانی سارگون و جانشینان وی نیرومند ترین و ثروتمند ترین شهرهای سومر گشت و از اطراف و اکناف غنایم و هدایایی به سوی آن سرازیر شد. این شهر با عظمت فقط یک قرن بعد به دست قوم گوتی به ویرانه ای بدل گشت. گوتیان مردمی وحشی بودند که از سمت مناطق کوهستانی در مشرق به بین النهرین تاختند و سراسر سومر را زیر و زبر کردند.

این توفان سهمگین بی شک خاطر عده ای از متفکران سومری را به خود مشغول داشته بود، و لااقل چند تن از ایشان در صدد یافتن علل این شکست بر آمده اند. یکی از این افراد، نویسنده همین سند تاریخی(در الواح سومر) است. تاریخ نویس نامبرده از دیدگاه خاص خود که (بی گمان دیگر سومریان و به ویژه مرد نیپور نیز با آن موافق بودند) پاسخ هایی برای پرسش خود یافته که در این جا درج می شوند:

« نرام سین چهارمین پادشاه سلسله اکد، شهر نیپور را ویران ساخت و همه گونه خفت و خواری در حق ایکور، معبد بزرگ انلیل، روا داشت. پس انلیل روی به تیان نمود و آنان را وادار ساخت که اقامتگاه کوهستانی خود به اکد بروند و انتقام معبد محبوبش را بگیرند. هشت تن از خدایان برجسته سومر هم به منظور آرام ساختن رهبر خود، انلیل، بر اکد نفرین و لعنت فرستادند و ویرانی آن را خواستار شدند. بر اثر نفرین خدایان، شهر اکد رو به ویرانی گذارد.

شهر اکد بر اثر توجه و عنایت ایزدبانوی نگهبان آن، «ایننه» روز به روز مقتدر تر و مرفه تر و دولتمند تر شد. خانه های آن پر از سیم و زر و سنگ لاجورد و مس و قلع گشتند. مردان سالخورده آن خردمند، و جوانان آن با نشاط و خندان شدند.نوای موسیقی در هر کوی و برزن طنین افکن بود. همه سرزمین های مجاور در صلح و ایمنی به سر می بردند. «نرام سین» معابد آن را گرامی داشت و دیوارهای معابد را به بلندی کوه ها ساخت. درهای معابد همواره گشوده بودند.

از سمت مغرب چادرنشینان «مرتو» که «غلات را نمی شناختند» به سوی آکد آمدند، و بهترین گاو و گوسفندان خود را همراه آوردند. مردم ملوخه «ساکنان سرزمین سیاه» کالاهای عجیبی با خود داشتند. ایلامیان و سوباریان از شرق و شمال با بارهای خود چون «خران سنگین بار» بدان روی آوردند. شاهزادگان و پیرمردان دشت ها هر ماه و هر سال نو هدایای گران بهایی به شهر می آوردند.

لیکن ناگهان وضع دگرگون شد و باران بلا بر آن سرزمین خوشبخت باریدن گرفت،یا چنان که مولف گوید:« درهای دروازده اکد بر زمین افتاد. «ایینه» مقدس دست به هدایای ایشان نزد.

در اولمش (معبد ایننه) رعب و وحشت حکمفرما گردید چون آیننه، معبد خویش را ترک گفته بود و مانند دوشیزه ای که اتاق خود را رها می کند، ایننه مقدس معبد خویش را در اکد ترک گفت، و چون جنگاوری که سلاح در دست دارد بر شهر تاخت و دشمنان را بر آن چیره ساخت» و بدین سان در مدتی «کمتر از پنج روز و ده روز» سلطنت و سروری از اکد رخت بر بست و به ویرانه ای بدل گشت.نرام سین خرقه ای به تن کرد و گوشه عزلت گزید.کشتی ها و ارابه های وی بیکار و بیهوده ماندند.

اما علت این حوادث شوم چه بود؟ به گمان نویسنده باستانی «نرام سین در مدت هفت سالی که بنیان فرمانروایی خویش را استوار می کرد، بر خلاف منویات و تمایلات «انلیل» خدای سومری، رفتار کرد. وی به سپاهیان خود اجازه داد به معبد ایکور بتازند و بوستان ها و بناهای آن را با تبرهای مسین ویران سازند. خانه های آن را چون«جوان بیجانی که بر روی زمین افتاده» فرو ریختند. وی هیچ چیز باقی نگذاشت. حتی از دروازه ای که بر روی آن نوشته بود «چیدن غله مجاز نیست» غله چید، و «دروازه صلح» را کلنگ خراب کرد. ظرف های مقدس را آلوده ساخت و درختان معبد ایکور را از بن برید و ظروف نقره و طلا و مس آن را در خاک لگد مال کرد. اموال شهر نیپور را در کشتی هایی که در نزدیکی معبد انلیل پهلو گرفته بودند بار کرد و به شهر اکد برد.

اندکی پس از این کارهای ناشایست«رایزنی و خرد از شهر اکد رخت بر بست» و خرد اکد به حماقت و بی خردی مبدل شد.آن گاه انلیل – توفان خشمگین بی همتا، به خاطر حمله ای که به خانه دوست داشتنی اش شده بود، چه ویرانی ها به بار آورد.نخست روی به کوهستان کرد و قوم گوتی را «که زیر بار هیچ نظم و قانونی نمی رفتند فرا خواند، گوتیان سطح زمین را چون ملخ پوشاندند. و کسی از چنگ آنان نگریخت. رفت و آمد در خشکی و دریا در سراسر سومر غیر ممکن شد.«هیچ پیکی را یارای سفر نبود.مسافران دریا نیز از سفر بازماندند.با راهزنان در راه ها مسکن کردند. درهای دروازه ها به گل گرفته شد، نا امنی و تباهی به همه نقاط کشور رخنه کرد و در نتیجه قحطی و گرسنگی در آن سرزمین آغاز شد. مزرعه ها و چرا گاه ها از گندم و گیاه تهی ماندند و ماهی گیری از رونق افتاد، باغ های آبیاری شده عسل و شراب نداشتند. در پی خشک سالی، قیمت ها سر به آسمان کشید، چنان که با بهای یک بره فقط یک سیلا^[14] روغن و نیم سیلا غله یا نیم مینا پشم می خریدند.سر انجام خدایان نفرین «خرابی و ویرانی» بر اکد فرستادند.^[15]

دلیل دیگری که برای این فروپاشی گفته شده است: افزایش تدریجی جمعیت اقوام سامی در ناحیه میان‌رودان و افزایش تدریجی نفوذ سیاسی آنها در ناحیه میان‌رودان به گونه‌ای بود که ۲۸۰۰ سال پ.م. سامیان اکثریت ساکنان بسیاری از شهرهای سومری را تشکیل داده و در مواردی حاکمیت این شهرها را در اختیار گرفتند.

یکی از این اقوام اکدی‌ها بودند. اکد قومی سامی‌نژاد بود که در شمال خاک میان‌رودان و در حوالی بغداد کنونی، می‌زیست. این قوم در نزاع با سومریان پیروز شدند. ۲۵۰۰ پ.م. سلسله سومریان باستان از هم پاشید و اکدیان ۳۰۰ سال در قدرت باقی ماندند.

هر چند در مورد سقوط سیاسی سومریان در نوشته های تاریخی چنین آمده است، ولی در رابطه با از بین رفتن تمدن و آثار آن اطلاعاتی در دست نبود و این موضوع مورد کنکاش دانش پژوهان می باشد. اخیرا «کارولین ستاسی» وتیم علمی وی از دانشگاه آکسفورد در مقاله ای درباره نتائج فعالیت دانشمندان که در مجله ' PNAS ' به چاپ رسید اعلام کردند، از زمان های دور ،ما نسبت به وقوع فاجعه آب وهوایی در آن زمان که منجر به انقراض نه تنها تمدن سومریه بلکه تمدن های هند ومصرشده باشد ، شک داشتیم اما سندی به جز برخی اکتشافات ساحل دریای سرخ و خلیج عمان برای اثبات آن نداشتیم.

«تمدن سومریه» در جنوب بین النهرین (عراق امروزی) و «تمدن قدیمی مصر» و «تمدن دره سند» در هند، سه تمدن باستانی روی زمین است که 6 هزار سال قبل به شکل جوامع بزرگ فعال در زمینه بازرگانی ظاهر شدند با یکدیگر رقابت می کردند.

سه هزار سال قبل از میلاد، سارگن بزرگ پادشاه اسطوره ای اکد توانست تمامی شهرهای سومریه را تصرف و امپراطوری اکدیه بنا کند و قوانین کلی بازرگانی و سایر ویژگی های تمدنی را وضع کند. با اینکه این امپراطوری، ابرقدرت آن زمان بود اما پس از 200 سال از تاسیس آن همراه با پایتخت خود «اکد» به صورت ناگهانی، بدون اینکه کوچکترین اثری از خود به جا گذارد، ناپدید شد. ناپدید شدن تمدن مذکور، میان مورخان جنجال به پا کرد برخی از آنها بر این باور بودند که شهرهای بین النهرین از قدرت مرکزی رضایت نداشتند و با نواده های پادشاه اسطوره ای جنگیدند.

اما برخی دیگر از مورخان ناپدید شدن تمدن سومری را با حملات قبایل جوتی که کشور را ویران و قدرت پادشاه را تضعیف کردند، مرتبط دانستند.

قبل از این زمان ،برخی از زمین شناسان و دانشمندان علوم آب و هوایی از فاجعه آب و هوایی که تمدن سومریه را ویران کرد سخن گفتند و مهمترین دیدگاه ها پس از حفاری در مجاورت سوریه نشان می دهد 2200 سال قبل از میلاد، خاورمیانه با خشکسالی شدیدی مواجه شده که منجر به نابودی تمامی شهرهای بزرگ این منطقه شده است.

«کارولین» و تیم وی پس از تایید مطالعات خود بر روی استالاکتیدها (ستون هایی از رسوبات کربنات کلسیم) که طی 5 هزار سال در غاری نزدیک دماوند به آنها دست یافتند ، اولین شواهد ناپدید شدن امپراطوری سومریه را کشف کردند.

این ستون های سنگی شبیه حلقه های رشد سالانه درختان است و ترکیبات شیمیایی آنها به طور مستقیم بیانگر میزان آب موجود در غار در زمان های مختلف از زمان تشکیل آن می باشد.

ستون های مذکور می تواند به عنوان مرجع آب و هوایی بیانگر درجه حرارت، نوسانات دما و میزان بارش طی مدت زمان طولانی باشد.

این غار در نزدیکی مناطق شمالی امپراطوری اکدی ها واقع شده بوده است واین امر به معنای این است که میزان بارندگی ها با نزولات آسمانی در سرزمین های امپراطوری یکسان است.

نتایج این تحقیق نشان می دهد، ابر قدرت دوره بین النهرین بر اثر خشکسالی در 4هزار و 200 سال قبل ویران شد واین امر که بیش از 3 قرن ادامه یافت مربوط به دوره از میان رفتن تمدن سومری در بین النهرین و ظهور بابل در این منطقه است.^[16]

تمدن سومر، اولین تمدن شهری در جنوب بین النهرین است وزبان سومری، از نظر «زبان‌شناسی» با تمامی زبان‌های هم دوره‌ی خود متفاوت بوده است، از این رو بسیاری از مردم بر این باورند که «همه چیز» از سومر آغاز گردیده چرا که سومریان باستان، دارای پیشرفت‌های قابل ملاحظه‌ای در زمینه هنر، معماری، پزشکی، ریاضیات و نجوم بوده اند.^[17] با سقوط سومریان اقوام بابلی بر این سرزمین دست یافت و حکومت خود را تشکیل دادند.

---

[1] آدمیت همان ص ۱۲۶

[2]  خبرگذاری مهر اول شهریور ۱۳۹۱

[3]  همین تعریف در اشعار فردوسی در زمان جمشید شاه نیز به کار گرفته شده است.

چنین سال سیصد همی رفت کار - ندیدند مرگ اندران روزگار

ز رنج و ز بدشان نبد آگهی          میان بسته دیوان بسان رهی

به فرمان مردم نهاده دو گوش      ز رامش جهان پر ز آوای نوش

چنین تا بر آمد برین روزگار         ندیدند جز خوبی از کردگار

[4] - الواح سومری همان ص ۲۰۴

[5]  کریمر. سیوان باستانی ترین تمدن بشر ترجمه نصرالله سروش نشریه دانشکده ادبیات اصفهان

[6]  چایلد گوردن استاد سومری به نقل از تاریخ فکر آدمیت همان ص ۱۴

[7] آدمیت همان ص ۱۷

[8]  خانلری همان ص ۱۴۰

[9]  ناس جان – تاریخ ادیان باستانی ترجمه علی اصغر حکمت انتشارات فرانکلین ۱۳۵۴ ص ۴۹

[10] Kramer,Samuel Noah, History Begins at Sumer- Thirty Nine Firsts in Recorded History- Philadelphia 1981

[11]  آدمیت فریدون تاریخ فکر از سومر تا یونان و روم – انتشار روشنگران ۱۳۷۵ ص -۲۲-۲۵

[12]  آدمیت همان ص ۳۷

[13]   Thompson, William R.; Hay, ID (2004). "Complexity, Diminishing Marginal Returns and Serial Mesopotamian Fragmentation" (PDF). Journal of World Systems Research. 10 (3): 612–652. doi:10.1007/s00268-004-7605-z. PMID 15517490. Archived from the original (PDF) on 19 February 2012. Retrieved 25 June 2015

[14] برابر با ۸۴٪ لیتر

[15]  الواح سومر همان ص۲۰۹-۲۱۰

[16] ایرنا – به نقل از اعتماد اونلاین یکشنبه، ۱۶ دی ۱۳۹۷

[17] پایگاه خبری السومریه نیوز- ایرنا - ۱۶ دی ۱۳۹۷،‏