دموکراسی چیست و گستره عملش کدام است؟

نوشته: نوروز دّرداری (فولادی)

آموزه «قدرت مردمی» را می‌توان هسته مشترک اندیشه‌ها و برداشت‌های گوناگون از دموکراسی دانست. اگرچه دموکراسی را همواره معادل با نظام حکومتی و یا به‌تازگی به نحو محدودتری با انتخاب دولت تلقی می‌کنند، اما تأکید فراوان بر حکومت، توجه انسان را از یکی از پایدارترین آرزوها که در پس اندیشه دموکراسی نهفته است، منحرف می‌سازد که آن همانا اشتیاق به وصل کردن یا حتی اساساً محو شکاف میان حکومت و حکومت‌شوندگان، دولت و جامعه است که در بسیاری از اندیشه‌های سیاسی متداول به وضوح به چشم می‌خورد.

دموکراسی فراتر از نظام حکومتی و یا قدرت مردمی است. دمکراسی یک نوع شیوه زندگی ، متکی به خردمندی و  مبتنی بر تعهد شهروندان به خیر عمومی است. دمکراسی یک برداشت خردمندانه از زندگی اجتماعی است، که در آن دولت و مردم مشارکت تنگاتنگ دارند. دولت در جامعه دمکرات از میان مردمان به وسیله مردمان برای اداره امور مردمان انتخاب می شود. یک عضو جامعه دموکراسی در انتخابات و برگزیدن اعضای دولت هم می تواند،نامزد نمایندگی مردم در دولت باشد و هم می تواند در انتخاب مقام هایی انتخابی در کشور، برای نمایندگی مجلس، نمایندگی شهر و روستا، نمایندگی سازمان ها و نهادهای مختلف فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، ورزشی، انجمن های مختلف و متعدد مشارکت داشته باشد.

اما دموکراسی بسیار فراتر از این انتخاب و انتخاب شدن هاست. یک انسان دمکرات در همه زمینه ها و بخش های مختلف زندگی خود، می تواند و باید پیرو دمکراسی باشد. در خانواده، اولین رکن زندگی مردم، هر یک از اعضای خانواده باید به نظر دیگر اعضای خانواده احترام گذاشته و به آن گوش فرا دهد و از آن برای بهبود زندگی خانواده استفاده کند. در محل کار برای عقاید و نظرات همکاران خود ارزش قایل شود. در انجمن ها و نهادهای مختلف محلی، شهری و ملی و بین المللی مشارکت داشته باشد و در این مشارکت ها، علاوه بر طرح نظریات و پیشنهادهای خود باید از ابراز نظریات و پیشنهادهای دیگران نیز استقبال کند. برای هر کار و اموری در جهان، همواره یک راه بهتری وجود دارد دسترسی و آشنایی به این راه حل بهتر، تنها از طریق دمکراسی و آزادی اظهار و توانایی شنیدن ها مهم است. دمکراسی و جامعه دمکراسی فراهم کننده این شرایط و فضای لازم برای ابراز عقاید ارزشمند و اثر گذار در جامعه است.نظام آموزش کشور در درجات مختلف از کودکستان تا دانشگاه ها می بایست میدان این شیوه و رفتار دمکراسی برای پرورش و بروز استعدادهای سازنده در کشور باشد. دمکراسی یعنی همانقدر که به ارزش و اعتبار دانسته های خود قایل هستیم برای عقاید و نظریات دیگران هم ارزش و اعتبار قایل شده و با بکار گیری خرد سازنده در مورد اعتبار این و یا آن همت گذاشته شود. بنا براین دمکراسی تنها شرکت در انتخابات نیست، بلکه در همه امور زندگی شهروندان جایگاه ویژه و ارزشمند دارد.

به امید روزی که این هنر و اخلاق و شیوه زندگی در سرزمین ما رونق و رواج پیدا کند.بدون شرایط دمکراسی، توسعه و پیشرفت بسیار کند، نا متعادل و گاهی مخل و مزاحم و آسیب پذیر خواهد بود. شرط اول سازندگی از مردم شروع می شود و در نهایت نیز به مردم ختم می شود. کسانی که انسان ها را نادیده می انگارند در حقیت خویشتن، خویش را مورد اهانت قرار می دهند.

ویژگی های یک جامعه دمکرات را می توان چنین شرح داد: 

1.مشارکت شهروندان

یکی از اساسی ترین نشانه های دموکراسی مشارکت شهروندان در حکومت است. مشارکت نقش کلیدی شهروندان در نطام دموکراسی است. این مشارکت نه تنها حق آنهاست، بلکه وظیفه آنهاهم هست.  مشارکت شهروندان ممکن است اشکال مختلفی داشته باشد از جمله نامزدی     در انتخابات، رای دادن در انتخابات، مطلع بودن، بحث در مورد مسائل، شرکت در جلسات اجتماعی یا مدنی، عضویت در جلسات خصوصی سازمان های داوطلبانه، پرداخت مالیات و حتی حضور در اعتراضات. مشارکت باعث ایجاد و بهبود و توسعه دموکراسی  می شود.

１.     برابری انسان ها

جوامع دموکراتیک بر این اصل تاکید دارند که همه مردم برابر هستند. برابری یعنی همه افراد به یک اندازه ارزش دارند، فرصت های برابر دارند و هیچ کس نباید به دلیل نژاد، مذهب، گروه قومی، جنسیت یا گرایش جنسی. در یک دموکراسی، مورد تبعیض قرار گیرد. افراد و گروه ها همچنان حق خود را برای داشتن فرهنگ ها، شخصیت ها، زبان ها و باورهای قومی و مورد علاقه خود را خواهند داشت.

２.     مدارای سیاسی

جوامع دموکراتیک از نظر سیاسی دارای صعه صدر ومدارا هستند. این بدان معناست که در حالی که اکثریت مردم اداره امور حاکم هستند، حقوق اقلیت ها یعنی گروهی که در اداره امور نقش مستقیمی ندارند  را محترم شمرده و آن را رعایت می کنند. دراین گونه حکومت های(اکثریت)ااقلیت ها، که گاهی آن ها را مخالفین هم می نامند، اجازه سازماندهی و صحبت کردن و حق طرح نظریات خود را دازند،  زیرا آنها ممکن است ایده هایی متفاوت و شاید بهتر از اکثریت داشته باشند. بنا براین حاکمین می توانند از این نظریات استفاده کنند. شهروندان نیز باید یاد بگیرند که در روابط خود با دگر اندیشان مدارا کنند.

یک جامعه دموکراتیک اغلب از افرادی با فرهنگ های مختلف تشکیل شده است، گروه های نژادی، مذهبی و قومیتی که دیدگاه های متفاوتی با اکثریت مردم دارند.

یک جامعه دموکراتیک با تنوع فرهنگی غنی می شود. اگر اکثریت حقوق اقلیت ها را انکار کنند و از بین ببرند چنین نظام یک سویه ای پایدار نبوده و  به زودی دموکراسی را نیز نابود می کنند. یکی از اهداف دموکراسی ایجاد بهترین شرایط ممکن است.

تصمیم جامعه برای رسیدن به چنین هدفی، مستلزم  محترم شمردن و ارزش دادن به همه مردم و دیدگاه های آنها است. در یک جامعه چنینی، که همه از مخالف و موافق اجازه بحث و بررسی امور دارند و می توانند در مناظرات و گفتگوها مشارکت کنند، چه بسا، که تصمصمات و برنامه ها به تایید و تصویب همه مردم حتی مخالفین هم برسد وجود خواهد داشت.

３.     مسئولیت پذیری

در یک نظام دموکراسی، مقامات منتخب و انتصابی باید در برابر مردم پاسخگو باشند. آن ها مسئول اعمال خود هستند. مسئولین باید طبق مقررات تصمیم بگیرند و وظایف خود را بر حسب اراده و خواست مردم، ا نه طبق خواسته و دلخواه خودشان.

４.     . شفافیت

برای اینکه دولت پاسخگو باشد مردم باید از آنچه در کشور می گذرد آگاه باشند. از این امر به عنوان شفافیت در دولت یاد می شود. یک دولت شفاف جلسات عمومی برگزار می کند و به شهروندان اجازه حضور می دهد. در یک دموکراسی، مطبوعات و مردم قادر به کسب اطلاعات هستند در مورد اینکه چه تصمیماتی گرفته می شود، توسط چه کسی و چرا.

５.     انتخابات منظم، آزاد و عادلانه

یکی از راه‌هایی که شهروندان در مورد امور کشور اراده خود را ابراز می‌کنند، انتخاب مقاماتی است که آنها را اداره امور کشور   نمایندگی می‌کنند. یک دولت دموکرات علاقه و اصرار دارد که این مقامات منتخب  به صورت آزاد و منصفانه بدون ارعاب، فساد و تهدید در حین انتخابات و یا قبل از آن توسط شهروندان انتخاب و در صورت ضرورت به صورت مسالمت آمیز برکنار شوند . در یک نظام دموکراسی، انتخابات  در یک دوره زمانی معین به طور منظم و رایگان برگزار می شود

در صورت برگزاری انتخابات، اکثر شهروندان بزرگسال باید حق نامزدی و مشارکت در پست دولتی را داشته باشند.علاوه بر این، نباید موانعی وجود داشته باشد که رأی دادن را برای مردم دشوار کند.

６.      آزادی اقتصادی

مردم در یک دموکراسی باید نوعی آزادی اقتصادی داشته باشند. این بدان معناست که دولت به برخی از مالکیت خصوصی اموال و مشاغل اجازه فعالیت آزاد می دهد و مردم مجاز به انتخاب هستند کار خود و اتحادیه های کارگری مورد نظر خود را انتخاب کنند. نقشی که دولت باید در اقتصاد ایفا کند نقش تسهیل کننده است. اما به طور کلی پذیرفته شده است که بازار آزاد باید در یک دموکراسی وجود داشته باشد و دولت نباید به طور کامل اقتصاد را کنترل  کند. برخی استدلال می کنند که دولت باید نقش قوی تری در اقتصاد کشورها ایفا کند. چون جایی که نابرابری زیادی در ثروت به دلیل تبعیض گذشته یا سایر اعمال ناعادلانه وجود دارد. دمکراسیی پایدار نخواهد بود.

７.     جلوگیری از سوء استفاده از قدرت

جوامع دموکراتیک سعی می کنند از ارتکاب و سوء استفاده مقامات منتخب دولتی و سایر مقامات و مردم  جلوگیری کنند . یکی از رایج ترین سوء استفاده ها از قدرت، فساد است. فساد زمانی رخ می دهد که مقامات دولتی از بودجه عمومی به نفع خود استفاده می کنند یا قدرت را به شیوه ای غیرقانونی اعمال می کنند. روش های مختلفی در کشورهای مختلف برای محافظت در برابر این سوء استفاده ها به کار برده شده است. اغلب  ساختار دولت به گونه ای است که اختیارات شاخه های حکومت را محدود می کند: مستقل بودن دادگاه‌ها و سازمان‌های بیطرفی که مستقل با مشارکت مردمی با داشتن  اختیارات و قدرت لازم برای مبارزه  در برابر هرگونه اقدام غیرقانونی توسط یک مقام یا شعبه منتخب را دارند. دولت همچنین با مشارکت مردم به اقدامات و عملیات پلیس نظارت داشته و مراقبت بر داشت ها و سوء استفاده از قوانین می باشد.

８.     منشور حقوق شهروندی

بسیاری از کشورهای دموکراتیک نیز برای محافظت از مردم در برابر سوء استفاده از آنها، منشور حقوقی را انتخاب می کنند. منشور حقوق فهرستی از حقوق و آزادی هایی است که برای همه مردم کشور تضمین شده است. وقتی یک منشور حقوق به بخشی از قانون اساسی یک کشور تبدیل می شود، دادگاه ها قدرت اجرای آن را دارند. منشور حقوق شهروندی قدرت دولت را محدود می کند و همچنین ممکن است وظایفی را بر افراد وسازمان ها تحمیل کند

10 . پذیرش نتایج انتخابات

در انتخابات دموکراتیک، برنده و بازنده وجود دارد. غالباً بازنده‌های یک انتخابات چنین اعتقادی قوی دارند که  حزب یا نامزد انتخاباتی آنها بهترین است و به همین دلیل از پذیرش نتایج انتخابات خودداری می کنند. این رفتار و روش در انتخابات  برخلاف اصول دموکراتیک است. عواقب عدم پذیرش نتیجه یک انتخابات ممکن است دولتی باشد که ناکارآمد باشد و نتواند تصمیم بگیرد. حتی ممکن است منجربه خشونت شود که علیه نظام دموکراسی نیز هست.

11. حقوق بشر

همه دموکراسی ها برای احترام و حمایت از حقوق بشر شهروندان تلاش می کنند. حقوق بشر یعنی همین ارزش هایی که نشان دهنده احترام به زندگی و کرامت انسانی است. دموکراسی بر ارزش  هر انسانی تاکید دارد.  نمونه هایی از حقوق بشر عبارتند از آزادی بیان، آزادی انجمن، آزادی اجتماعات، حق برابری و حق آموزش.

12 . سیستم چند حزبی

برای داشتن نظام دمکراسی چند حزبی، باید بیش از یک حزب سیاسی در انتخابات شرکت کنند ودر دولت ایفای نقش کنند. یک سیستم چند حزبی امکانات لازم را برای ابراز مخالفت با حزب  برنده را فراهم می کند . این روش امکاناتی را فراهم می کند که مخالفین نیز می توانند عقاید و نظریات خود به دولت ارائه دهند. به علاوه نظام چند حزبی به رای دهندگان امکان انتخاب نامزدها، احزاب و سیاست های مختلف را فراهم می کند.تجربه تاریخی نشان می دهد که، هنگامی که کشور دارای یک حزب هست نتیجه آن یک حکومت دیکتاتوری خواهد بود.

13 . حاکمیت قانون

در یک نظام دموکراسی هیچ کس بالاتر از قانون نیست، حتی یک پادشاه یا رئیس جمهور منتخب. به این می گویند حکومت قانون.   یعنی همه باید قانون را رعایت کنند و در صورت تخطی از آن پاسخگو باشند. دموکراسی همچنین اصرار دارد که قانون باید به طور مساوی، عادلانه و پیوسته اجرا شود. به این مرحله از رعایت قانون به عنوان« روند یا فرایند قانونی - قانون» نامیده می شود.